Seramik Yüzey Tasarım Uygulamaları (Baskı Çeşitleri)

Seramik yüzey tasarım uygulamaları daha çok bezemeler şeklinde seramik üretiminin ilk yıllarından itibaren günümüze kadar gelişmeye devam etmiştir. Arkeologlar kazılarda bulduğu seramik kalıntılar üzerinde dekor ve baskılar gözlemlemişlerdir.

Kazılarda bulunan mühürler ve seramik parçaları birleştirildikten sonra neolitik çağdan itibaren baskı ve dekor tekniklerinin seramik yüzeylere uygulandığı anlaşılmaktadır.

Köklü bir geçmişe sahip olan seramik sanatı, insanlık tarihi boyunca yaşanan tüm teknik ve teknolojik gelişmelere paralel olarak değişim göstermiştir. Geçmişten aldığı referansla bugünün olanaklarını birleştiren seramik sanat ve tasarımcıları teknolojinin imkanlarını seramik malzemeyle uyumlandırmışlardır.

Seramik yüzeyler üzerine baskı tekniklerinin kullanımı binlerce yıldır uygulanmasına karşın, dijital teknolojilerin gelişmesiyle birçok farklı alana ayrılmıştır. İlk çağlarda kullanılan baskı teknikleri değişerek ve kendini sürekli güncelleyerek günümüze kadar, farklı baskı yöntemleri olarak gelmektedir.

Endirekt Baskı

Endirekt baskı, dolaylı baskı anlamına gelmektedir. Kısaca anlatılmak istenirse eğer, dolaylı yönden birkaç materyal kullanılarak yapılan baskı çeşidi olarak özetlenebilir. Seramik alanında kullanılan en yaygın endirekt baskı çeşitleri, serigrafi baskı, mono baskı, yüksek baskı vb. baskı türleridir. Seramik sanatında ve tasarımında genellikle düz olmayan, girintili ve çıkıntılı, yuvarlak, oval gibi yüzeylerde ağırlıklı olarak uygulanmaktadır. Direkt baskı çeşitleri çoğunlukla düz yüzeylere uygulandığından, bu tarz yüzeylerde daha çok endirekt baskı tercih edilmektedir.

Serigrafi Baskı

Endirekt baskı, serigrafi üzerinden örneklenecek olursa; ilk olarak tasarımın hazırlanması, ipek üzerine pozlama yapılması ve basılması, kâğıda aktarımı ve son olarak seramik yüzeye aktarımı olarak sıralanabilir. Baskı yaparken bu aşamalardan geçiyor olması, bu baskı çeşidini endirekt baskı niteliğinde sınıflandırmak için yeterli olmaktadır.

Serigrafi baskının ilk olarak nerede kullanıldığın günümüze kadar tespit edilememiştir. İlk olarak Japonya’da şablon baskı kullanılmıştır. 19. yüzyıl başlarında Avrupa’da ipek baskı bilinmekteydi. 1930’larda ise Amerika ve Avrupa’da moda ve kişisel atölyelerde serigrafi baskı kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye’de resim alanında ilk kullanan sanatçı Bedri Rahmi Eyüpoğlu’dur. Bu dalın güzel sanatlarda ders olarak verilmeye başlanması ise 1970'lerden sonra Atatürk Eğitim Enstitüsü’nde başlamış daha sonra da Güzel Sanatlar Akademisinde Prof. Süleyman Saim Tekcan tarafından mesleğe saygınlık kazandırılmıştır.

Seramik alanında ise serigrafi baskı, seramik sanatçılarının sıklıkla kullandığı baskı yöntemi haline gelmiştir. Serigrafi baskı yöntemi ile birçok şekilde direkt ve endirekt olarak yüzeye uygulanabilmektedir. Seramik karoların veya düz seramik yüzeylere, direkt olarak pozlaması yapılmış ipekten yaş bünye üzerine, sırlı yüzeye veya bisküvi pişirimi yapılmış yüzeye sır altı boyalarla baskı yapılabilir.

Endirekt uygulama yöntemleriyle ise; sulu çıkartma tekniği örnek verilebilir. Özel bir kâğıda, seramik boyaları ile serigrafi baskı gerçekleştirilir, üzerine lak sürülerek kurumaya alınır. Kuruduktan sonra kâğıttan lakla birlikte boya ayrılır, uygulanmak istenen daha önceden sırlanmış seramik yüzeye aktarılır.

Endüstride, otomotivden tekstil sanayisine kadar dijital teknolojilerin desteğiyle yapılan ipek baskı tekniği seramik sanatı ve endüstrisinde de günümüzde tercih edilen bir yöntemdir. Bilgisayar ortamında hazırlanan tasarımlar, geleneksel yöntemler ile rahatlıkla ipek baskı yapılabilir. Serigrafi baskının diğer bir artısı da bilgisayar ortamında hazırlanan tasarımları en ince ayrıntılarına kadar seramik yüzeylerde görülebilme olanağı sağlamasıdır. Bu yazılımlarla birlikte serigrafi baskı tekniğini kullanan sanatçılar, hem tasarımda hemde sanatsal anlamda yeni bir ifade biçimi oluşturmuşlardır.

Mono Baskı

Mono kelimesi, tek ya da bir anlamına gelmektedir. İsminden de anlaşılacağı gibi monobaskı, tek bir seferlik baskı imkânı vermektedir. Metal levha, ahşap vb. malzemelerle yapılması mümkündür. Seramik alanında ise, birçok monobaskı yöntemi olsa da genel olarak kâğıt ve alçı üzerinden uygulanır.

Monobaskı tekniği, bir yüzeye oluşturulan tasarımı, başka bir yüzeye transfer etmektir. Genelde farklı malzemeler kullanarak, tasarımların dolaylı yolla kâğıt yüzeye transferi sağlanmaktadır.

Monobaskının seramik alanında kullanımı, birçok farklı tekniği barındırmaktadır. Alçı üzerinden mono baskı, cam üzerinden kâğıda aktarım ve sonrasında kâğıdı seramik yüzeye transferi, yazıcılardan çıkarılan kâğıt üzerinden uygulamalarla seramik yüzey üzerine aktarımı gibi birçok farklı uygulama yöntemi vardır. Alçı üzerinden yapılan monobaskı, alçı üzerine, pigment boyalarla çizilen desenin, üzerine deri sertliğinde çamur plakayı bastırarak oluşturulan bir baskı çeşididir.

Tamamen geleneksel yöntemlere dayanmaktadır. Bilgisayar üzerinden tasarım yazılımları ile tasarlanan bir deseni, görseli veya fotoğrafı, yine el çizimini kullanarak alçı üzerinde tekrardan oluşturmak gerekmektedir.

Cam üzerinden yapılan monobaskıda ise, cam üzerine oksitler ve ya pigment boyalar kullanılarak, cam yüzeye ince tabaka şeklinde sürülür, sonrasında kâğıt, cam tabaka üzerine sabitlenir ve kâğıdın üzerinde desen varsa desenin üzerinden, desen yok ise serbest çizim yapılarak kâğıdın arkasına oksit veya pigment boya geçmesi sağlanır. Bu tekniğin kullanımı bilgisayar programları üzerinden hazırlanan tasarımlar ve direk fotoğraf kullanarak baskı yapma olanağı sağlamaktadır. Cam üzerine yerleştirilen fotoğrafın üzerinden gidilerek fotoğrafta istenilen desenin, kâğıdın arkasına geçmesi ve sadece fotoğrafla sınırlı kalmayıp üzerinde değişikler ve oynamalar yapıp seramik yüzeye aktarımını sağlamaktadır.

Cam üzerinden kâğıda transfer yöntemi kullanılarak yapılan monobaskılarda ise, bilgisayar üzerinden yapılan tasarımlar, yine geleneksel yöntemler ile seramik yüzeye transfer edilebilir .

Yazıcılar üzerinden yapılan monobaskı ise, iki yöntem kullanılmaktadır. Birinci yöntem, demir oksitli toner kullanarak direk yüzeye aktarım, diğeri ise üzerine baskı yapılan kâğıt yüzeyinin üzerindeki gözeneklerin kapanması ve kâğıdın emiciliğini yitirmesinin kullanımı ile yapılan mono baskıdır.

Demir oksitli toner kullanımında yapılan monobaskı, seramik yüzeyine aktarmak istediğimiz görselin veya desenin siyah beyaz çıktısını alarak, direk olarak seramik yüzeye aktarımıdır . Baskı alınan kâğıdı, deri sertliğindeki seramik yüzeye, selülozik tiner yardımı ile seramik yüzey üzerine transferi sağlanır. Bisküvi pişiriminden sonra ise kahverengi tonları vermektedir.

Fotokopi transfer yönteminde dikkat edilmesi gereken bazı detaylar vardır. Basılacak görüntü ya da yazının ters bir şekilde alınması gerektiği unutulmamalıdır. Aksi takdirde çamur yüzeyinde ters olarak çıkar ve istenmeyen sonuçlara neden olabilir.

Diğer bir teknik ise, yazıcı siyah tonunda alınan baskının (gri tonları olmamalı, sadece siyah rengi olmalıdır) kullanılması. Bu monobaskı tekniğinin kullanımı ise, kâğıt üzerine alınan baskının gözenekleri kapatması ve emiciliğini yok etmesini göz önünde bulundurmaktır. Bilgisayar ortamında hazırlanan tasarımın çıktısı alındıktan sonra (negatif ve pozitif durumu da göz önünde bulundurulmalı) kâğıdın üzerine istenilen renkte, oksit ve pigment boya sürülerek baskının olmadığı yerlerdeki emici özellik boyayı emer ve siyah renkte olan yerlere boya gelmez. Kâğıt boyayı emdikten sonra deri sertliğindeki yüzeye, su yardımı ile bastırarak ve ovalayarak transfer yapılması sağlanır.

Bu yöntemle bilgisayar ortamında tasarımlarını yapan seramik sanatçıları, tasarımlarını anlatılan tekniklerin yöntemlerini düşünürken yön verebilirler. Kendi çalışmalarında sanatsal ifadeler, deneysel dokular ve lekeler yakalayan seramik sanatçıları için monobaskı günümüzde de kullanılmakta olan bir tekniktir. Teknolojinin gelişmesi ve hayatımıza girmesiyle birlikte bütün alanlarda olduğu gibi seramik alanını da etkisi altına almaktadır. Geleneksel yöntemlerle yapılan seramik tekniklerine, tasarım programları ve bu programların vermiş olduğu imkanlar, beraberinde yeni teknikleri de getirmektedir. Monobaskıda, geçmişten bugüne teknoloji ile farklılaşmış ve gelişmiştir. Gelinen noktada yapılan tasarımlar ve çalışmalar ile seramik alanında farkını göstermektedir.

Direkt Baskı

Direkt baskı, herhangi farklı bir malzemeye gerek duymadan, bilgisayar ortamında hazırlanan tasarımı, yüzeye direkt olarak aktaran baskı yöntemidir. Dijital teknolojilerin gelişmesi ve yaygınlaşması ile birlikte, dijital baskı veya inkjet baskı olarak da adlandırabilir.

Dijital Sanatın ilk örnekleri, baskı kalemli ya da nokta vuruşlu yazıcılardan alınmış basılı görüntülerden oluşuyordu (Resim 36). Bilgisayar yazıcıları her türlü kâğıt veya tuvale, filme, kumaş üzerine ve diğer birçok malzemeye baskı yapabilmektedir. Kâğıda basılan küçük formatlı dijital fotoğraftan, boyu ve genişliğiyle çeşitli ebatlardaki özel baskılara değin pek çok forma bürünebilir. Ayrıca, ortaya çıkan görüntü, serigraf gibi baskı alma yöntemleriyle tamamlanabilir. Bazı sanatçılar kendi eserlerinden sadece tek bir baskı alırken, bazıları da açık, herkesin dilediğince kullanabileceği kopyalar hazırlarlar.

Dijital ortamda, bilgisayar destekli tasarım programlarında hazırlanan tasarımlar, dijital baskı makineleri ile direkt olarak yüzeye aktarılmaktadır. Günümüzde geleneksel yöntemlerle yapılan baskılarda, deneysel olarak elde edilebilen efektleri, bilgisayar ortamında kolayca tasarlayıp, yine bilgisayar ortamında da deneysel olarak elde edilen efektleri kolayca yüzeye aktarabilmektedir. Geleneksel yöntemlerin yeni teknolojilere kıyasla diğer dezavantajlarından bazıları, düşük çözünürlüklü baskı kalitesi, yavaş üretim süreci, tekrarlanan üretimlerdeki renk uyumsuzluğu, karo köşelerinde sıklıkla gözlemlenen baskı hataları, yüksek ilk yatırım ve işletme maliyetleri olarak sıralanabilir

Son yıllarda Avrupa’da sıklıkla kullanılan bir uygulamadır. Bu uygulamada Yüzeye transferi istenilen desen, inkjet makinelerine bağlı bilgisayara okutulur veya onun bünyesinde tasarlanır. Daha sonra seramik yüzey grafiği tüm renk ve tonlarına göre işler Sınırsın renk ve tonların yüzeye aktarılmasında oldukça başarılı olan bu sistem diğer klasik sistemleri geride bırakmaktadır.